1891

Абайдың құмарлық деген ұғым және оның түрлеріне барлау жасап, оны бүге-шүгесіне дейін талдап, кесімді пікір айта білген қара сөзі.

Қашан жазылды?

Адамның рухани-адамгершілік кемелденуін, сана, таным, парасат танымының жаңаруын, жетілуін әңгімелеп, тән құмарлығы мен жан құмарлығын дұрыс пайымдай білген Абай бұл қара сөзін Абай 1891 жылы жазған.

Қайда жарияланды?

Қара сөзді Абайдың әдеби хатшысы Мүрсейіт Бікеұлы (1860-1917) хатқа түсірген.Алғаш рет 1933 жылы Қызылорда қаласындағы «Қазақстан» баспасынан шыққан Абай шығармаларының толық жинағында жарияланды. Басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі.

Қара сөз не жайында?

Абай қара сөзінде адам бойындағы тән құмарлығы мен жан құмарлығы мінезіне тоқталып, адамдық асыл қасиеттер, рухани толысу хақында ой өрбітеді. Жан құмарлығының тежеліп, тән құмарлығының басым жатуының түп тамырына үңіледі, залалын бағамдайды. Есейе келе жанымыздың тәніміздің құлы болуымен жалқы басымыздағы қасіреттің жалпылық сипат алуына сарабдал санамен ой жүгіртеді. Ұлтын шыңдауды, ширықтыруды көздеп, адам атаулының жеке басын күйттеуінің хайуан малдан еш артықтығы жоқтығын айтады. Дүниенің көрінген және көрінбеген тылсым сырын жетік білуге деген табиғи талпыныссыз, құлшыныссыз тіршілікте адамдықтың орны жоқ дейді. Оны білмеген адамның жаны хайуан жанымен тең деп таниды. Түп өзегін бала кездегі жан құмарының есейе келе тән құмарына тәуелді болуымен, түбегейлі шырмалып қалуымен түсіндіреді.

Жаратушы ес, сана беріп ірі жаратқан жанның ер жетіп ақыл кіргенінде ізденіп, табиғаттың адамға дарытқан құмарлық қасиетін кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екенбіз деген сауал қояды. Сол арқылы халқының ғылым, оқу сынды адамзат баласын өрге сүйрейтін ортақ игіліктерден мақұрым қалуына ойландырады, теңелуіне қажетті шарттарды анықтайды. Бойдағы барша білмекке құштарлық қасиетпен құмарланып жиған асыл қазынамызды өрістетіп, өрісімізді ұзартсақ керек еді деп жігерімізді жаниды. Оны бұл «жанның тамағы» деп айқындайды. «Жанның тамағы» ұғымына іштегі жан қуатымен жинақталған ғылым, білім қазынасы деген философиялық тереңдік дарытады.

Қай жанрда жазылды?

Абайдың бұл қара сөзі жас бала психологиясын талдау арқылы байыпталып, философиялық талдау жасалатын көркем проза санатына жатады.

Қай тілдерге аударылды?

Қара сөз орыс, ағылшын, француз, неміс, португал, латыш, қытай, корей, поляк, тәжік, түрік, әзербайжан, өзбек, моңғол және өзге де әлем тілдеріне аударылды.

Жетінші сөз

Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі – ішсем, жесем, ұйқтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды. Һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі – білсем екен демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?» деп, «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.

Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықпен орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала күндегі «бұл немене, ол немене?» деп, бір нәрсені сұрап білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды, ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?

Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек еді. Жоқ, біз олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен де жақсы қарамадық, көңіл айтып тұрса, сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай болады деп көңілге салмадық, оны білмеген кісінің несі кетіпті дейміз. Біреу кеткенін айтса да, ұқпаймыз. Біреу ақыл айтса: «Өз білгенің – өзіңе, өз білгенім – өзіме», «кісі ақылымен бай болғанша, өз ақылыңмен жарлы бол» деген дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз.

Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз артық? Қайта, бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз.